در تبلیغات اسلامی سه محور مهم وجود دارد که عبارتند از مبلغ;مخاطب و معارف تبلیغی. در هر یک از این امور شرایط خاصی برای‏توفیق در ابلاغ ضروری است و بی‏توجه‏ای به این مقدمات و شرایطباعث ناکامی است.

بایسته‏های مبلغ

در این بخش به‏طور گذرا به مهم‏ترین ویژگی‏هایی که رعایت آن برمبلغ لازم است اشاره می‏کنیم.

اخلاص

اخلاص در عمل و زدودن زنگارها از «نیت‏» شرط موفقیت در هرکاری‏است. از پیامبر اسلام(ص) چنین نقل شده است:

«انماالاعمال بالنیات و انما لکل امری‏ء مانوی، فمن کان هجرته‏الی‏الله و رسوله فهجرته الی‏الله و رسوله و من کان هجرته الی‏دنیا یصیبها او امرئه ینکحها فهجرته الی ماهاجرالیه.» ⁽¹⁾

آفت تبلیغ، توجه به مادیات و «هجرت تبلیغی‏» با انگیزه کسب‏دنیا و معاش است. اگر مبلغ علامه روزگار باشد، اگر دانش خود رابا «نیت‏خالص‏» نشر ندهد و به صورت «متاعی‏» نرخ‏گذاری کندبه مانند زاهدی است که زهدش را می‏فروشد.

هرکه پرهیز و علم و زهد فروخت خرمنی گرد کرد و پاک بسوخت

البته منافاتی بین اخلاص و کسب روزی نیست. همانند کسی که گندم‏را برای گندم می‏کارد و کاه نیز به دست می‏آورد. ⁽²⁾

تواضع علمی

حضرت علی(ع) شخصی را موعظه فرمودند که:

«... و لایستحیی اذا سئل عمالایعلم ان یقول: لااعلم...» یعنی‏هرگاه از چیزی که نمی‏داند اگر مورد پرسش قرار گرفت، از گفتن‏نمی‏دانم حیا نورزد.

هرگاه از تو درباره چیزی که آن را نمی‏دانی، سؤال کردند، ازگفتن نمی‏دانم شرمگین مباش.

قرآن مجید نیز فرموده:

(و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم‏الکافرون... فاولئک‏هم‏الظالمون... فاولئک هم‏الفاسقون.) ⁽³⁾

سخنی که از روی آگاهی نباشد بر روی مخاطبین اثر نامطلوبی‏خواهد داشت، و بر گوینده است که از مخاطبین رفع اشتباه کند.

تا نیک ندانی که سخن عین صوابست باید که به گفتن دهن از هم نگشایی ⁽⁴⁾

یقین به صحت گفتار

همانطور که پیامبران الهی در تلقی وحی و حفظ و ابلاغ آن معصوم‏هستند ⁽⁵⁾ ، مبلغ هم موظف است این مصونیت در ابلاغ را با تحقیق ودقت و با صبر و حوصله و خدا ترسی در خود به‏وجود آورد.

او باید پیام‏های تبلیغی خود را از منابعی دریافت کند که به‏درستی آن اطمینان دارد. همچنین باید به درستی ادراک خوداطمینان پیدا کرده باشد تا دعوتش «عن علم‏» باشد.

سزاوار است مبلغ اسلامی که تکیه بر منبر پیامبر(ص) می‏زند دقت‏مناسبی را جهت‏حفظ آیات و روایات اختصاص دهد تا در هنگام‏سخنرانی دچار نسیان و فراموشی نشود.

انتخاب بهترین روش در ابلاغ

مبلغ باید از رساترین عبارات برای رسانیدن مطالب به مخاطبین‏استفاده کند، و از سخنان زاید و درازگویی که شنونده را خسته‏می‏کند پرهیز کرده، از جملات کوتاه اما پر معنی استفاده کند.

چنانکه امام صادق(ع) می‏فرماید:

«ثلاثه فیهن البلاغه: التقرب من معنی‏البغیه، و التبعد من‏حشوالکلام والدلاله بالقلیل علی الکثیر.» ⁽⁶⁾

حکمت و موعظه

دو ویژگی حرکت انبیا که موجب پیروزی و استمرار حرکت آنان شده‏است‏حکمت و موعظه حسنه است.

آنان بر اساس واقعیات هستی که با فطرت پاک بشر هماهنگی دارددعوت خود را آغاز کرده و تداوم می‏بخشیدند. دعوت آنان سرشار از«حکمت‏» و «تعلیم‏» و «تزکیه‏» و «بینات‏» بوده است.

پیامبران در منش اجتماعی خود «متواضع‏» و فروتن بوده‏اند. این‏خصلت‏باعث می‏شده است که با مردم ارتباط گرمی داشته باشند و درهمه کارها به رایزنی بپردازند.

چنان‏که در قرآن آمده است:

(فبما رحمه من‏الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من‏حولک فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فی‏الامر...) ⁽⁷⁾

مبلغ از رمز پیروزی پیامبران الهی درس گرفته و از عوامل شکست‏رهبران ضلالت پرهیز می‏کند.

(ادع الی سبیل ربک بالحکمه والموعظه‏الحسنه و جادلهم بالتی‏هی‏احسن.) ⁽⁸⁾

(قل هذه سبیلی ادعوا الی‏الله علی بصیره انا و من‏اتبعنی...) ⁽⁹⁾

ویژگی‏های تبلیغ مؤثر

التزام به گفتار

سزاوار است مبلغ پیام‏هایی که خود به آن‏ها عمل می‏کند را بیان‏کند; حضرت علی(ع) می‏فرماید:

(ایها الناس انی والله ما احثکم علی طاعه الا و اسبقکم الیهاولا انهاکم عن معصیه الا و اتناهی قبلکم عنها.) ⁽¹⁰⁾

و از امام صادق(ع) چنین روایت‏شده:

«رحم‏الله قوما کانوا سراجا و منارا کانوا دعاه الیناباعمالهم و مجهود طاقتهم...» ⁽¹¹⁾

و نیز فرموده‏اند:

«ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن‏القلوب کمایزل‏المطر عن‏الصفا. » ⁽¹²⁾

عام نادان پریشان روزگار به ز دانشمند ناپرهیزگار کان به نابینایی از راه اوفتاد وین دوچشمش بود و در چاه اوفتاد ⁽¹³⁾

پیوستگی ابلاغ

محتوای تبلیغ باید هم‏آهنگ باشد و از آغاز تا نهایت و در تمامی‏جلسات یکدیگر را نقض نکند و دارای انسجام کامل باشد، چنانکه‏خداوند قرآن را این چنین وصف می‏فرماید:

(ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعض...) ⁽¹⁴⁾

و همچنین می‏فرماید:

(... ان‏الکتاب یصدق بعضه بعضا.) ⁽¹⁵⁾

نقش «بیم‏» و «امید» در تبلیغ

همه پیامبران الهی دعوت خود را با «بشارت‏» و «انذار» شروع‏کرده‏اند این دو عامل در پیشبرد تبلیغ آنان نقش مهمی را ایفاکرده است. آیات زیادی از قرآن حاکی از بیم و امید است. سنت‏الهی بر این بوده که پیامبران تبلیغ خود را با بشارت و انذارهمراه سازند. در قرآن می‏فرماید:

(و ما نرسل‏المرسلین الا مبشرین و منذرین.) ⁽¹⁶⁾

همه‏سو نگری در تبلیغ

مبلغ باید به همه اموری که در تربیت و تعالی مردم نقش داردتوجه کند و به برخی از مواد بسنده نکند و کمال دین را که درجامعیت دین است‏به خوبی به مردم بشناساند، و از تک بعدی شدن‏پرهیز کند.

رعایت‏شرایط زمانی و مکانی

رعایت این نکته آن‏قدر مهم است که گاه موجب تغییر موضع‏گیری‏هامی‏شود برای روشن‏تر شدن موضوع نمونه‏ای تاریخی را می‏آوریم:

جعفربن ابی‏طالب سخن‏گو و مبلغ مسلمانان مهاجر به حبشه بود،هنگامی که نمایندگان قریش به نجاشی گفتند:

اینان درباره حضرت عیسی عقیده عجیبی دارند.

مشرکان از این‏طریق می‏خواستند نجاشی را وادار کنند که مسلمانان‏مهاجر را تحویل آنان دهد.

نجاشی مسلمانان مهاجر را احضار کرد و درباره حضرت عیسی ازآنان سؤال کرد -در این‏جا اگر مسلمان غیر هوشمندی می‏خواست پاسخ‏بدهد، ممکن بود، نمایندگان سیاسی قریش به اهداف خود برسندزیرا می‏توانست‏بگوید: «پیامبری بوده که با آمدن پیامبر ماشریعتش نسخ شده و بقا بر آن دین از نظر ما کفر است و...خوشبختانه جعفربن ابی‏طالب به درستی بر حساسیت، موقعیت و شرایطخاص زمانی و مکانی وقوف دارد، لذا چنین پاسخ می‏دهد.

«نقول فیه‏الذی جاء به نبینا: هو عبدالله و رسوله و روحه وکلمته القاها الی مریم العذراء البتول.»

این جملات که با توجه کامل به فضای حاکم، و شرایط زمانی ومکانی گفته شده بود آنچنان اراده نجاشی را بر حمایت ازمسلمانان جزم کرد که کفار قریش برای همیشه از نجاشی مایوس‏شدند. نجاشی هدیه قریش را رد کرد و مسلمان‏ها را در محل بهتری‏اسکان داد و چنین گفت:

«اذهبوا فانتم امنون ما احب ان لی جبلا من ذهب، و اننی آذیت‏رجلا منکم.» ⁽¹⁷⁾

مبلغ می‏تواند در محرم، کتاب قیام عاشورا رابگشاید که سرشار از درس‏های آموزنده است. ایثار و فداکاری وشجاعت و ظلم ستیزی و مردانگی و... و یا به مناسبت دهه آخر ماه‏صفر که رحلت پیامبر اسلام(ص) است، کتاب اخلاق پیامبر(ص) رابگشاید و درس‏های اخلاقی را براساس استفاده از سیره آن حضرت‏بیان کند و اصل رسالت و اهداف آن را توضیح دهد و.. ..

استحکام روابط اجتماعی و رسیدگی به نیازمندان

مبلغ اسلامی از هر کس دیگر برای انجام کارهایی که روابط‏اجتماعی حوزه تبلیغی او را استحکام می‏دهد، شایسته‏تر است.

«اصلاح ذات البین‏» که مورد سفارش شرع مبین است‏یکی ازکارهایی است که مبلغ می‏تواند آن را مورد توجه قرار دهد. رفع‏نیاز بینوایان و مستمندان -در صورتی که زمینه آن وجود داشته‏باشد- و تشویق دیگران در این امور، دل‏بستگی و ارتباط و زمینه‏مناسبی را فراهم خواهد کرد.

حفظ وحدت

در برخی از «حوزه‏های تبلیغی‏» فرقه‏های مختلفی از مسلمانان‏زندگی می‏کنند. مبلغ نباید زندگی صمیمی و برادرانه آنان را به‏خاطر ذهنیات غیر واقع بینانه به هم زند. او باید سعی در جذب‏داشته باشد.

مبلغ باید بداند که حفظ وحدت اسلامی وظیفه‏ای است که ضرورت آن‏پس از تشکیل جمهوری اسلامی مقدس ایران چند برابر شده است. حضرت‏علی(ع) در این‏باره می‏فرمایند:

«ولیس رجل - فاعلم- احرص علی جماعه امه محمد(ص) و الفتهامنی ابتغی بذلک حسن‏الثواب و کرم‏المآب.» ⁽¹⁸⁾

بدان‏که هیچ‏کس حریص‏تر و کوشاتر از من بر انتظام امر امت‏محمد(ص) و الفت و دوستی آنان نیست، انتظارم پاداش نیکو وبازگشت نیک فرجام است.

با توجه به شرایط کنونی که دشمنان اسلام از هرطرف نقشه می‏کشندکه مسلمانان را به نزاع با یکدیگر وادارند و یاست‏شیطانی‏«فرق تسد» را اعمال کنند مبلغ باید با «مر کرام‏» یاوه‏سرایی‏ها و سخنان جاهلانه را خنثی کند و قلب مخاطبان را مجذوب‏خویش سازد.

(ولاتستوی الحسنه و لا السیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی‏بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم.) ⁽¹⁹⁾

باید دانست که اسلام رشته ارتباطی همه فرقه‏های اسلام است وانسان عاقل این رشته را از هم نمی‏گسلد. اسلامی که تا آن‏جا سعه‏صدر دارد که کفار و اهل کتاب را تحت‏شرایطی که در فقه بیان‏شده می‏پذیرد و اکنون در کمال آرامش و با حفظ حقوق در همه‏کشورهای اسلامی زندگی می‏کنند; هرگز راضی نمی‏شود که گروههای‏اسلامی یکدیگر را طرد کنند.

دو عاقل را نباشد کین و پیکار نه دانایی ستیزد با سبکسار اگر نادان به‏وحشت‏سخت گوید خردمندش به نرمی دل بجوید دو صاحب‏دل نگهدارند مویی همیدون سرکشی و آزرم جویی و گر بر هر دو جانب جاهلانند اگر زنجیر باشد بگسلانند.

مراقبت از زبان

زبان گویا نعمت پروردگار است ولی همین نعمت، خطرات عظیمی‏دارد، مبلغ باید هوشیار باشد که زبانش وسیله آزار دیگران‏نشود. حضرت علی(ع) می‏فرماید:

«اللسان سبع ان خلی عنه عقر.» ⁽²⁰⁾

زبان درنده‏ای است که اگر جلویش باز گذاشته شود می‏گزد.

پی‏نوشت‏ها:

1- شهید ثانی، منیه‏المرید، ص‏39.

2- کلیات سعدی، ص‏176 و256.

3- مائده(5): 44، 45،47.

4- کلیات سعدی، ص 188.

5- ر.ک: المیزان ج‏14، صص 410-411 .

6- تحف‏العقول، ص 330.

7- آل عمران(3):159.

8- نحل (16): 125.

9- یوسف (12): 108.

10- نهج‏البلاغه صبحی صالح، خ 175.

11- تحف‏العقول، ص 312.

12- اصول کافی، ج‏1، باب استعمال علم، روایت‏3، ص 35. روایات‏دیگر این باب ملاحظه شود.

13- کلیات سعدی، ص‏183.

14- نهج‏البلاغه صبحی صالح، خ‏133.

15- همان، خ 18.

16- انعام(6): 48 و کهف (18):56 .

17- ابن اثیر، الکامل فی‏التاریخ، ج‏2، ص 55.

18- نهج‏البلاغه، نامه 78.

19- فصلت(41): 34 .

20- نهج‏البلاغه صبحی صالح، حکمت 60 .